وضعیت پژوهش‌های قرآنی در ایران
•
«جعفر نکونام» در گفت‌وگو با خبرنگار سرویس اندیشه خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، به بررسی جایگاه پژوهش در کشور پرداخت و در مقایسه وضعیت پژوهش‌های قرآنی بین حوزه و دانشگاه گفت: بررسی اجمالی پایان‌های حوزی و دانشگاهی تفاوت چندانی نشان نمی‌دهد.
وی افزود: به طور کلی دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد پژوهش‌هایی را که انجام می‌دهند، به ندرت دارای نوآوری هستند. این مشکل حتی در مقطع دکترا نیز به چشم می‌خورد. بیشتر پژوهش‌ها نوعی گردآوری و تألیف ارزیابی می‌شود.
وی در پاسخ به این سئوال که چه کار انجام دهیم تا موضوعات نو و جدید وارد بخش پژوهش شود گفت: طبیعتاً برای آن که با موضوعات نو آشنا شویم، باید زمینه‌ها و بسترهای لازم را فراهم آوریم.
وی ضمن تقسیم پژوهش به دو نوع کاربردی و بنیاید گفت: دسته‌ای از موضوعات کاربردی است و آن موضوعاتی است که مربوط به مسائل اجتماعی و فرهنگی می‌شود. برای پرداختن به مسائل فرهنگی و اجتماعی باید شرایطی ایجاد شود که دستگاه‌ها و سازمان‌هایی که نیاز به تحقیقاتی دارند، موضوعات خود را به دانشگاه‌ها معرفی کنند؛ چنان که صدا و سیما که در قم چنین کرده است یا دانشجویان به دستگاه‌ها و سازمان‌ها مراجعه کنند. در این صورت است که این موضوعات را انتخاب می‌کنند و در زمینه آن موضوعات پژوهش انجام می‌دهند.
عضو هیئت علمی دانشگاه قم گفت: اما در خصوص موضوعات بنیادی که به گسترش مرز دانش می‌انجامد، باید زمینه‌هایی برای طرح دیدگاه‌های مختلف و چالش برانگیز به وسیله اهتمام به مناظره و پرداختن به موضوعات جنجالی و اختلافی و نقد آنها ایجاد شود. اگر چنین زمینه‌ای ایجاد شود و از دانشجو بخواهند که دیدگاه‌های مختلف را بررسی کند، موضوعات بنیادی ارزشمندی سر بر خواهد آورد و دانشجویان به آنها اقبال خواهند کرد و از رهگذر پژوهش بر روی آنها مرز دانش گسترش خواهد یافت.
نکونام گفت: یکی از زمینه‌های بسیار ارزشمند تحقیقات بنیادی تحقیقات تطبیقی و میان‌رشته‌ای است. بسیاری از موضوعات وجود دارد که در دانش‌های مختلف مطرح است. مثلا درباره موضوعات اخلاقی مثل اضطراب هم در آیات قرآن و روایات معصومین(ع) مطالب قابل توجهی است و هم در دانش روان‌شناسی پژوهش‌هایی صورت گرفته است. مقایسه و بررسی تطبیقی مطالب این دو حوزه می‌تواند دستاوردهای نو و قابل توجهی دربرداشته باشد. یا برخی از موضوعات اجتماعی مانند آداب و رسوم هم در دانش جامعه‌شناختی مطرح می‌شود و هم در آیات و رویات متون ارزشمندی به چشم می‌خورد که بررسی مقایسه‌ای و تطبیقی آنها می‌تواند نتایج ارزشمندی داشته باشد.
وی در پاسخ به این سئوال که تا چه اندازه پژوهش‌ها کاربردی است، گفت: دغدغه دانشجو بیشتر رفع تکلیف است تا پرکردن یک خلأ علمی و فرهنگی و کاربردی. این مشکل علت‌های چندی دارد:
اول آن‌که دانشجویان برای پژوهش بار نیامده‌اند و روش‌های تحقیق را به نحو شایسته آموزش ندیدند؛ از این رو در پژوهش توانایی درخوری از خود نشان نمی‌دهند. گفتنی است که لازمه پژوهش کاربردی آشنایی دانشجویان به روش‌های تحقیق میدانی و آماری است تا آن را در ناحیه تبیین موضوع به کار گیرند. این در حالی است که تقریباً تمام تحقیقات دانشجویان رشته علوم قرآنی به روش کتابخانه‌ای انجام می‌شود.
مؤلف کتاب «روش تحقیق با تأکید بر علوم اسلامی» اظهار داشت: اینجانب نظر به این که احساس کردم، خلأیی که در زمینه روش تحقیق در حوزه علوم اسلامی وجود دارد، به توصیه برخی از همکاران اثری را در این زمینه تألیف کردم. این اثر بسیار مورد توجه واقع شد، چندان که به چاپ چهارم رسید و در این چاپ ویرایش کلی در صورت گرفت. ویرایش جدید این اثر به کمیت حدود پانصد صفحه در دانشگاه قم به چاپ رسیده است. این اثر مشتمل بر شش فصل با این عناوین است: درآمدی بر پژوهش، طراحی پژوهش، گردآوری اطلاعات، پردازش اطلاعات، نگارش و ویرایش اطلاعات و گزارش اطلاعات.
دوم آن که به لحاظ علمی اغلب دانشجویان در حدی نیستند که پژوهش ارزشمندی صورت دهند. این ناتوانی نیز باز به ضعف توان پژوهشی آنان برمی‌گردد. پژوهش است که بنیه علمی دانشجویان را تقویت می‌کند و این در حالی است که رویکرد تحصیلی دانشجویان آموزشی است، نه پژوهشی. آموخته‌های آنان به جزوات و کلاس‌های استادان محدود گردیده است و آنان کمتر از طریق پژوهش دانش می‌آموزند.
سوم آن که موضوعات کاربردی اجتماعی و فرهنگی نیز به دانشجویان عرضه نمی‌شود و تنها گاهی از سوی معدودی از سازمان‌هایی چون صدا و سیما و بنیاد شهید موضوعاتی به آنان منعکس می‌شود. اگر شرایطی ایجاد شود که مؤسسات و سازمان‌ها موضوعات مورد نیاز خود را به دانشگاه‌ها عرصه کنند، طبیعتاً تحقیقات دانشجویان رویکردی کاربردی پیدا خواهد کرد.
عضو انجمن علوم قرآن و حدیث ایران در پاسخ به این سئوال که چه مشکلاتی در راه پژوهش و به طبع پژوهشگر وجود دارد، گفت: حوزه‌های مختلف تحقیق مشکلات خاص خود را دارند. در حوزه تحقیقات کاربردی عدم عرضه موضوعات مورد نیاز، عدم آشنایی دانشجویان به روش‌های تحقیق میدانی و آماری و عدم پشتیباین مالی برخی از مشکلات به شمار می‌رود و در حوزه تحقیقات بنیادی عدم وجود فضا و بستر مساعد برای طرح اندیشه‌های مخالف، بی‌توجهی به روش مناظره و نبودن کرسی‌های نظریه‌پردازی و نقد دیدگاه‌ها برخی از مهم‌ترین مشکلات به شمار می‌رود.
نکونام گفت: در محافل علمی باید نوعی آزاداندیشی علمی باشد و منظور این نیست که این دیدگاه در میان توده مردم رواج پیدا کند؛ زیرا این کار خطایی است؛ بلکه باید در محافل، جلسات و مجلات دانشگاهی به این نظرهای مخالف مجال طرح داده شود.
وی گفت: زمانی‌که مناظره‌ای را ما در سطح دانشگاه برگزار می‌کنیم، نشاط علمی وصف‌ناپذیری در دانشجویان دیده می‌شود که این سبب می‌شود تا دانشجو بیشتر به مطالعه و تحقیق روی آورد.
نکونام گفت: یکی از مشکلات مهم در بخش پژوهش، این است که نظارتی بر پژوهش‌ها نیست. در دانشگاه‌ها از کلاس‌های استادان ارزیابی به عمل می‌آید؛ اما از راهنمایی‌ها و مشاوره‌ةای آنان ارزیابی نمی‌شود.
جعفر نکونام در پاسخ به این سئوال که آیا جامعه علمی پژوهشگری داریم یا نه گفت: رویکرد جامعه علمی ما پژوهشی نیست و بیشتر به آموزش توجه می‌شود. بیشتراهتمام به این است که میراث گذشته به نسل آتی انتقال پیدا کند. اگر پژوهش را به گونه‌ای گسترش دهیم که تمام دور‌ه‌های تحصیلی از ابتدایی و راهنمایی و متوسطه تا مقاطع مختلف دانشگاهی را فرابگیرد و چنان شود که دانش‌آموزان و دانشجویان به ازای هر صفحه‌ای که آموزش می‌بینند، یک صفحه پژوهش کنند، جامعه علمی پژوهشگر بارخواهد آمد.
